• "Хто смяецца апошнім" - Поўны змест
• АКТ ПЕРШЫ
• АКТ ДРУГІ
• АКТ ТРЭЦІ
• Все страницы

АКТ ТРЭЦІ

Карціна першая

Калідор. Уваходзяць Ч а р н а в у с і В е р а з «Правдой» у руцэ.

В е р а. Чыталі сёння «Праўду»?

Ч а р н а в у с. Яшчэ не чытаў.

В е р а. Тут вам дапамога.

Ч а р н а в у с. Мне? Якая дапамога?

В е р а. Пра вас гаворыцца.

Ч а р н а в у с. Пра мяне? Пакажыце.

В е р а. Вось тут.

Ч а р н а в у с (чытае). «О6 ошибках парторганизаций при исключении коммунистов из партии...» (Бегла праглядае.)

В е р а. Прачытайце вось гэты абзац.

Ч а р н а в у с (чытае). «Известно, далее, немало фактов, когда замаскированные враги народа, вредители-двурушники в провокационных целях организуют подачу клеветническнх заявленнй на членов партии и под видом «развертывания бдительности» добиваются исключения нз рядов ВКП(б) честных и преданных коммунистов, отводя тем самым от себя удар и сохраняя себя в рядах партии».

В е р а. Цяпер зразумелі?

Ч а р н а в у с. Тут гаворыцца пра няправільныя выключэнні з партыі камуністаў, а я, як вам вядома, беспартыйны.

В е р а. Чэсны і адданы. А такіх беспартыйных ворагі народа таксама стараюцца ашэльмаваць.

Ч а р н а в у с. Гэта праўда.

В е р а. Ну, давайце далей пачытаем. Я таксама яшчэ не ўсё чытала. (Садзяцца і ўглыбляюцца ў газету.)

Ч а р н а в у с (прачытаўшы). Здорава!.. (Чытае моўчкі.) Правільна! (Чытае ўслых.)

«...стремящегося путем проведения мер репрессий перебить наши большевистские кадры, сеять неуверенность и излишнюю подозрительность в наших рядах». Іменна, яны ж так і робяць! Як гэта адразу становіцца зразумелым!

Уваходзіць З ё л к і н. Ён ступае нячутна, каб падысці і што-небудзь падслухаць.

В е р а (не аглядаючыся). Не турбуйцеся, таварыш Зёлкін, у нас ніякіх сакрэтаў няма.

З ё л к і н. Я і не турбуюся. Дарэмна вам здалося.

В е р а. Не здалося, а я ў люстэрка бачу. Ідзіце лепш пачытайце, што тут пра вас пішуць.

З ё л к і н. Пра мяне? Дзе гэта?

В е р а. Ды вось, хоць бы гэты абзац прачытайце.

З ё л к і п (прачытаўшы, зморшчыўся). Жарты жартамі, а ў нас таксама ёсць паклёпнікі.

В е р а. Вы кажаце шчырую праўду.

З ё л к і н. Напрыклад, наша цёця Каця вельмі любіць языком патрапаць.

В е р а. «А он украдкою кивает на Петра».

Г а р л а х в а ц к і ўваходзіць і здалёк яшчэ размахвае газетай.

Г а р л а х в а ц к і. Вітаю, таварышы! Вітаю з выдатным дакуыентам! Чыталі?

В е р а. Чытаем.

Г а р л а х в а ц к і. Гэта дакумент! Проста пальцам паказваюць на ворагаў, двурушнікаў, здраднікаў, усялякіх прахвостаў. Нам астаецца толькі руку працягнуць і за каўнер схапіць. Тут ён увесь як на далоні! А ўявіце цяпер становішча гэтага самага подлага двурушніка! Ён жа ідзе па вуліцы, і яму здаецца, што ўсе на яго пальцам паказваюць — вось кар'ерыст! вось двурушнік! вось паклёпнік! Ён стараецца надзець маску чэснага савецкага чалавека, але грозная рука адплаты ўжо ўзнята над ім. Вось-вось сарве маску і выставіць яго на суд, на ганьбу, на ўсеагульную знявагу. Кола вакол яго звужаецца ўсё больш і больш. Тыя людзі, якія раней перад ім баяліся слова пікнуць, цяпер узнімаюць галаву і гатовы на ўвесь свет крыкнуць, што ён за чалавек. Яго мізэрная душа апынулася ў пятках. Ён шукае сабе шчыліны, каб схавацца, а грозны голас грыміць над самым яго вухам: «Дудкі, грамадзянін Зёлкін! Нідзе ты ад нас не схаваешся!»

З ё л к і н (спужаўся). Што вы, Аляксандр Пятровіч!

Г а р л а х в а ц к і. Ха-ха-ха... Не пужайцеся, я жартую.

Ч а р н а в у с. Ды вы проста артыст, Аляксандр Пятровіч.

Г а р л а х в а ц к і. Закінуў цяпер, а некалі я іграў у драматычным гуртку.

В е р а. Вы так па-майстэрску разыгрываеце, як быццам і нарадзіліся для гэтай ролі.

Г а р л а х в а ц к і (пераходзячы на сур'ёзны тон). Так, таварышы, за двурушнікаў і паклёпнікаў мы цяпер возьмемся па-сапраўднаму. Калі прыгледзецца, дык і ў сваім асяроддзі мы знойдзем такіх. Ім цяпер пе паздаровіцца. (Накіроўваецца да дзвярэй кабінета, потым спыняецца.) Аляксандр Пятровіч, можна вас на хвілінку?

Чарнавус падыходзіць да Гарлахвацкага, той адводзіць яго ўбок.

Ч а р н а в у с. Чым магу служыць?

Г а р л а х в а ц к і. Я проста хацеў запытацца, як вашы справы, ды пры ўсіх нязручна.

Ч а р н а в у с. Усё так жа.

Г а р л а х в а ц к і. Нічога, не падайце духам. Вось я толькі крыху ад працы вызвалюся, даклад прачытаю, а тады сам займуся вашай справай.

Ч а р н а в у с. Я вам буду вельмі ўдзячны.

Г а р л а х в а ц к і. А працу сваю я ўжо скончыў, Аляксандр Пятровіч.

Ч а р н а в ус. Ну, вітаю вас!

Г а р л а х в а ц к і. Дзякую. Думаю, што вы гэтым не абмяжуецеся, а прыйдзеце паслухаць.

Ч а р н а в у с. З вялікай прыемнасцю.

Г а р л а х в а ц к і. I пакрытыкуеце мяне як належыць. Прызнацца, я вас пабойваюся крыху.

Ч а р н а в у с. У мяне да вас самыя найлепшыя пачуцці.

Г а р л а х в а ц к і. Дык падтрымаеце? Ваша слова для мяне многа значыць, хоць я і атрымаў ужо водзыў з Масквы ад Анікеева.

Ч а р н а в у с. Атрымалі ўжо?

Г а р л а х в а ц к і. Так. Скончыў я працу даўно, але не гаварыў аб гэтым, чакаў, што мне Масква скажа.

Ч а р н а в у с. Ну, калі вы маеце водзыў Анікеева, тады мая ацэнка для вас мала значыць.

Г а р л а х в а ц к і. Не скажыце. Вашу думку я вельмі высока цаню. Дык так, Аляксандр Пятровіч,— дружба і ўзаемная дапамога.

Ч а р н а в у с. Дзякую за давер'е. У такі момант для мяне гэта многа значыць.

Г а р л а х в а ц к і. Між іншым, вы цяпер мала зарабляеце. Можа, вы адчуваеце нястачу ў чым?

Ч а р н а в у с. Дзякую... Я да раскошы не прывык.

Г а р л а х в а ц к і. Вы мне даруйце, я пытаюся на правах друга. Можа, вам грошы патрэбны?

Ч а р н а в у с. Вельмі дзякую, Аляксандр Пятровіч. Пакуль што я магу абысціся, а калі трэба будзе, тады я звярнуся да вас.

Г а р л а х в а ц к і. А то я мог бы вам забяспечыць паўтысячы якой-небудзь.

Ч а р н а в у с. Шчыра дзякую.

Г а р л а х в а ц к і. Глядзіце. Калі што якое, дык звяртайцеся проста да мяне. Я заўсёды буду рад. (Ідзе ў свой кабінет.)

Ч а р н а в у с (падыходзячы да Веры). Цудоўны чалавек!

В е р а. Хто? Гарлахвацкі?

Ч а р н а в у с. Так. Ён сапраўды ўмее паклапаціцца аб жывым чалавеку.

В е р а. Я таксама была аб ім добрай думкі.

Ч а р н а в у с. А цяпер хіба не?

В е р а. А цяпер ён мне здаецца крыху загадачны. Быў адзін такі выпадак, што я не ведаю, што і думаць пра яго.

Ч а р н а в у с. Вы занадта строгая да людзей. Можа, вас хто ў падман увёў наконт яго.

В е р а. Баюся, каб ён сам не ўвёў нас у падман.

Ч а р н а в у с. Ну што вы! Я такой і думкі не дапускаю.

Праходзіць Т у л я г а з «Правдой» у руках.

В е р а. А вось запытаемся ў Тулягі. Мікіта Сымонавіч!

Т у л я г а. Я вас прасіў бы забыцца аб маім існаванні.

В е р а. Я гэтага не заслужыла, Мікіта Сымонавіч. Выбачайце, калі так. А мы тут гаварылі з Аляксандрам Пятровічам пра Гарлахвацкага і хацелі запытацца, што вы думаеце пра яго?

Т у л я г а. Што я пра яго думаю? Цудоўны чалавек!

Ч а р н а в у с (да Веры). Вось бачыце!

Т у л я г а. Свет прайдзіце, другога такога не знойдзеце.

Ч а р н а в у с. Я ж ёй таксама кажу, што ён надзвычайны чалавек!

Т у л я г а. Вось іменна — надзвычайны. Шчыры, душэўны. Гатоў з чалавекам апошнім падзяліцца.

В е р а. Нават?

Т у л я г а. Больш таго, нават каханую жанчыну гатоў уступіць другому.

В е р а. Ці не занадта ўжо?

Т у л я г а. Шчырую праўду кажу вам, паверце майму вопыту.

В е р а (здзіўлена). Вашаму вопыту?

Т у л я г а. Так, майму вопыту.

В е р а. Расшыфруйце, Мікіта Сымонавіч, што гэта значыць.

Т у л я г а. Потым, другім разам.

В е р а. А скажыце, што вы думаеце аб ім як аб вучоным?

Т у л я г а. А чаму гэта мне першаму трэба аб ім думаць? Дзякую за ласку, думайце самі.

В е р а. Як першаму? Мы ж у чаргу не становімся, каб думаць.

Т у л я г а (паказвае на аб'яву). Вось паслухаеце даклад, тады будзеце думаць, што сабе хочаце.

В е р а. Вы гаворыце, як быццам нешта ведаеце пра гэты даклад.

Т у л я г а. Нічога не ведаю. (Пайшоў).

В е р а (іранічна). Страшэнна засакрэчаны чалавек!

Т у л я г а (варочаецца. Гаворыць шчыра). Ведаеце што... Лепш бы я памёр на той час, калі будзе чытацца гэты даклад.

Ч а р н а в у с. Дзіўнае жаданне, Мікіта Сымонавіч!

Т у л я г а. Выступаць жа прыйдзецца. А гэта для мяне горай смерці.

Ч а р н а в у с. То не выступайце. Ніхто ж вас не прымусіць.

Т у л я г а. Не выступіш — ён гэтага не даруе.

В е р а (насмешліва). Становішча ў вас, сапраўды, бязвыхаднае. Астаецца толькі тут жа, пад гэтай аб'явай, легчы і памерці.

Т у л я г а. Ёсць яшчэ адзін выхад.

В е р а. Які?

Т у л я г а. Але на гэта смеласць патрэбна, а яе ў мяне зроду не было.

Ч а р н а в у с. Чаго вы загадзя мучыцеся, Мікіта Сымонавіч? А можа, даклад якраз будзе такі, што мы выслухаем яго з прыемнасцю?

Т у л я г а. Які б ён ні быў, я прыемнасці ад яго не буду мець.

Ч а р н а в у с. Якія ж прычыны вашага адчаю?

Т у л я г а. Прычыны ёсць, Аляксандр Пятровіч! Паверце мне на слова!

В е р а. Ведаеце, што я вам сур'ёзна параю, таварыш Туляга?

Т у л я г а. Што вы мне сур'ёзнае параіце?

В е р а. Плюньце вы на ўсе гэтыя страхі і будзьце савецкім чалавекам.

Т у л я г а. Кажаце, плюнуць на страхі?

В е р а. Плюньце!

Т у л я г а. А скажыце, вы былі калі-небудзь дзянікінскім палкоўнікам?

В е р а. Не, не прыходзілася.

Т у л я г а. Гэта і відаць... (Пайшоў.)

В е р а (наўздагон). Мікіта Сымонавіч!

Т у л я г а (спыняецца, не паварочваючыся). Я. Што вы хацелі яшчэ сказаць?

В е р а. Я ж не веру, што гэта вы былі з Зіначкай.

Т у л я г а (шпарка паварочваецца). Як гэта вы не верыце? Гэта ўсе бачылі.

В е р а. А я ўсё-такі не веру. Не магу паверыць.

Т у л я г а (падыходзіць да яе). I не верце, Вера Міхайлаўна!.. Я заўсёды думаў, што ў вас вельмі чулая і добрая душа. (Расчулены, паціскае руку Веры.) Дзякую, дзякую!

В е р а (здзіўленая). За што ж, Мікіта Сымонавіч?

Т у л я г а. За чыстыя думкі, за чэснасць. (Яшчэ раз паціскае ёй руку і шпарка выходзіць.)

В е р а (гледзячы ўслед яму). Дзіўна!

Ч а р н а в у с. Гэта гісторыя з Зёлкінай — сапраўды дзіўная гісторыя!

В е р а. Вельмі дзіўная. Я думаю, ці не шантаж тут які-небудзь?

Ч а р н а в у с. На вачах ва ўсіх. Які тут можа быць шантаж?

В е р а. I ўсё-такі тут нейкая загадка. Гэта відаць і з яго слоў. Аднак жа трэба ісці збірацца. Сягоння я еду ў Маскву.

Ч а р н а в у с. Такім чынам, вы і на дакладзе Гарлахвацкага не будзеце?

В е р а. Можа, паспею вярнуцца.

Ч а р н а в у с. Шкада, калі спозніцеся. Даклад абяцае быць цікавым.

В е р а. Пасля пазнаёмлюся. Ну, пажадайце мне ўсяго найлепшага.

Ч а р н а в у с. Ад душы жадаю...

В е р а. Чакайце мяне з радаснай весткай... Бывайце! (Выходзіць.)

Ч а р н а в у с (адзін). Гэта мне была б падтрымка. (Выходзіць.)

Т у л я г а (уваходзіць з газетай у руках). Вера Міхайлаўна!.. Яе ўжо няма. Што ж мне рабіць? Я ж павінен каму-небудзь сказаць пра гэта. Гэта ж ён вораг, а не я, дык няхай яму і страшна будзе.

Уваходзіць Л е в а н о в і ч.

Л е в а н о в і ч. Дзень добры, таварыш Туляга! (Вітаецца за руку.) Як жывём?

Т у л я г а. Пахваліцца не магу, таварыш Левановіч. Жыву і сам сябе не паважаю.

Л е в а н о в і ч. Што так?

Т у л я г а. Прачытаў вось я (паказвае газету) пастанову Пленума, і мне сорамна стала.

Л е в а н о в і ч. Чаго ж вам сорамыа?

Т у л я г а. Што я такі баязлівы, нікчэмны чалавек, маладушны да нізасці.

Л е в а н о в і ч. Ці не занадта жорстка вы бічуеце сябе?

Т у л я г а. Не, не занадта. Вы яшчэ не ведаеце, у чым справа.

Л е в а н о в і ч. Я дагадваюся, што вы хочаце мне сказаць, у чым гэта справа.

Т у л я г а. Іменна хачу, ды баюся, што не паверыце.

Л е в а н о в і ч. Гаварыце, паверу.

Т у л я г а. Калі я, напрыклад, скажу, што ведаю аднаго такога двурушніка...

Л е в а н о в і ч. У чым жа справа? Вы можаце ведаць такога.

Т у л я г а. Што ён ілжэвучоны, ашуквае партыю і савецкую грамадскасць, што ён шальмуе чэсных работнікаў.

Л е в а н о в і ч. Бываюць і такія. Аб іх жа і гаворыцца ў пастанове Пленума.

Т у л я г а. А калі я, напрыклад, скажу, што ён арудуе ў нашай установе?

Л е в а н о в і ч. Магчыма, што я дрэнна ведаю людзей.

Т у л я г а. А калі я скажу, напрыклад, што гэта наш паважаны дырэктар Аляксандр Пятровіч Гарлахвацкі?

Л е в а н о в і ч. Гм... У яго, вядома, ёсць недахопы, але баюся, што вы тут крыху перавялічваеце.

Т у л я г а. Ну вось, я ж казаў, што вы не паверыце? Яшчэ мяне паклёпнікам палічыце.

Л е в а н о в і ч. Вы самі разумееце, таварыш Туляга, што гэта цяжкае абвінавачанне. У вас, напэўна, ёсць якія-небудзь доказы?

Т у л я г а. Канкрэтных доказаў няма. Я толькі ведаю, што ён невук, у палеанталогіі нічога не разумее і не можа адрозніць косці выкапня ад звычайнай кароўяй косткі.

Л е в а н о в і ч. А як жа ён працу піша?

Т у л я г а. Не піша ён ніякай працы.

Л е в а н о в і ч. Вось жа аб'ява.

Т у л я г а. Батрака ён сабе знайшоў, той яму піша.

Л е в а н о в і ч. Не разумею.

Т у л я г а. Я пішу яму працу.

Л е в а н о в і ч. Чаму ж вы гэта робіце?

Т у л я г а. Таму, што ён мяне прымусіў пагрозамі, а я спужаўся. Пры якіх абставінах, я вам потым раскажу. Цяпер мне прыходзіцца альбо ісці на подласць, альбо праявіць мужнасць і выкрыць яго.

Л е в а н о в і ч. Калі так, дык мы яго зараз жа можам выкрыць. Я паклічу яго сюды, і ўсё высветліцца.

Т у л я г а. Э, не! Ён адапрэцца і вокам не маргне. Я зноў астануся вінаватым.

Л е в а н о в і ч. Але ж вы павінны даказаць ваша абвінавачанне.

Т у л я г а. Вось што я вас папрашу, таварыш Левановіч. Дайце мне слова, што вы не патрывожыце яго яшчэ некалькі дзён. Няхай ён зробіць даклад, які я для яго пішу, тады адразу ўсё стане ясным.

Л е в а н о в і ч (у задуменні). Гм... Так... Так... ІПто ж, няхай чытае даклад... А я тым часам з свайго боку праверу некаторыя факты. (Выходзіць.)

Т у л я г а (адзін. Звяртаеццца да дзвярэй кабінета). Цяпер жа я табе напішу навуковую працу! Насмяяўся ты з мяне, абняславіў перад людзьмі, пасмяюся ж і я з цябе. Якую ж яму выдумаць дапатопную жывёліну... каб падобна была на яго?.. (Адчыняе ўваходныя дзверы.) Таварыш Нічыпар! Зайдзіце сюды на хвілінку. (Нічыпар уваходзіць) У мяне да вас просьба.

Н і ч ы п а р. Якая?

Т у л я г а. Знайдзіце мне якую-небудзь костку.

Н і ч ы п а р. Якую ж вам костку?

Т у л я г а. Абы-якую — свіную, кароўю, толькі вялікую і не вельмі свежую.

Н і ч ы п а р. А нашто гэта вам?

Т у л я г а. Дырэктар прасіў мяне дастаць... для параўнання. Ён піша навуковую працу.

Н і ч ы п а р. То можа аднае мала? Я магу і больш прынесці.

Т у л я г а. Хопіць аднае. Ён такі вялікі вучоны, што толькі паглядзіць на гэту костку — і яму ўсё ясна.

Н і ч ы п а р. Бачыце! А я думаў, ён так сабе, як і ўсе. То я пайду пашукаю. (Выходзіць.)

Т у л я г а (да дзвярэй кабінета). Атрымаеш ты ў мяне навуковую ступень.

Дзверы адчыняюцца. Туляга адскаквае ўбок і прымае звычайны баязлівы выгляд. Уваходзіць Г а р л а х в а ц к і.

Г а р л а х в а ц к і. Ну, як?

Т у л я г а. Усё добра, Аляксандр Пятровіч. У дадатак да майго матэрыялу прыслаў мне прыяцель костачку, якая вельмі дапамагла. Дзякуючы ёй мне ўдалося канчаткова ўстанавіць новы від выкапня.

Г а р л а х в а ц к і. Што ж гэта за выкапень?

Т у л я г а. Гэта далёкі продак аднае нашай хатняй жывёліны.

Г а р л а х в а ц к і. Ну вось! А вы казалі, што нічога новага нельга знайсці. Пад маім кіраўніцтвам вы яшчэ і не тое знойдзеце.

Т у л я г а. Аднак я павінен папярэдзіць, што некаторыя нашы палажэнні, напэўна, будуць аспрэчвацца.

Г а р л а х в а ц к і. Кім?

Т у л я г а. Чарнавусам, Левановічам і іншымі.

Г а р л а х в а ц к і. Чарнавус мне сам прызнаўся, што ён прафан у гэтай галіне. А Леванов і ч тым больш: ён жа тарфавік.

Т у л я г а. Вось якраз таму, што яны з палеанталогіяй мала знаёмы, ім і будуць здавацца дзіўнымі некаторыя рэчы.

Г а р л а х в а ц к і. Не страшна, мы ім растлумачым. Вы выступіце ў спрэчках і рассееце ўсе іх сумненні. А што да даклада, дык ад яго якасці залежыць ваш лёс у першую чаргу.

Т у л я г а. Мне напамінаць аб гэтым няма патрэбы, Алярсандр Пятровіч.

Г а р л а х в а ц к і. Тым лепш. Хутчэй канчайце, некалькі дзён асталося. (Выходзіць.)

Т у л я г а (адзін). Некалькі дзён да твае пагібелі.

Карціна другая

Кабінет Гарлахвацкага. За сталом Г а р л а х в а ц к і, Л е в а н о в і ч, З ё л к і н а (піша пратакол), Ч а р н а в у с, Т у л я г а, З ё л к і н і інш.

Г а р л а х в а ц к і (працягвае даклад). Зямныя нетры нямала хаваюць у сабе такіх астаткаў ранейшай флоры і фауны. Гэта жывая кніга прыроды. Прыведзеныя ў сістэму, гэтыя астаткі абазначаюць сабою тую цудоўную, ні з чым не параўнальную лесвіцу Дарвіна, па якой на працягу соцень мільёнаў год зямное жыццё ўзбіралася крок за крокам усё вышэй і вышэй, аж пакуль не дасягнула вянца тварэння, якім з'яўляецца сучасны чалавек. Праўда, лесвіца гэта не такая стройная, як уяўляюць сабе людзі, не дасведчаныя ў гэтай галіне. Часамі ў гэтай лесвіцы не хапае цэлай ступенькі альбо нават двух-трох адразу. Калі якому-небудзь вучонаму ўдаецца знайсці і цвёрда ўстанавіць такую ступеньку, дык гэта з'яўляецца цэлай падзеяй у палеанталогіі. Мне, скромнаму работніку ў гэтай галіне, таксама пашчаслівілася, калі не ўстанавіць, дык, па крайняй меры, замацаваць адну з такіх ступенек. Справа ў тым, што ў Нью-Йоркскім музеі прыродазнаўства знаходзіцца сківіца невядомага выкапня. Паводле велізарных памераў гэтай сківіцы і паводле клыкоў, падобных на біўні маманта, гэту жывёліну можна было б аднесці да сям'і слановых, але гэтаму перашкаджае дасканала развітая поўная сістэма зубоў, чаго сярод слановых не сустракаецца. Вучоныя заспрачаліся. Адны з іх залічаюць жывёліну да слановых, а другія, грунтуючыся на сістэме зубоў, залічаюць яе ў разрад няжвачных парнакапытных. Але пазіцыя апошніх была досыць хісткай, бо нікому да гэтага часу не ўдавалася знайсці другія часткі шкілета і перш за ўсё косці канечнасцей, якія б пацвердзілі іх вывады. I вось, таварышы, гэта скромная костка, якую вы тут бачыце, канчаткова вырашае спрэчку вучоных палеантолагаў. Костку гэту даставіў нам адзін знаёмы натураліст, а адначасова з ёю і апісанне тых костак, якія былі знойдзены разам з гэтай.

Н і ч ы п а р (прасунуўшы ў дзверы галаву). Можна паслухаць?

Л е в а н о в і ч. Можна.

Н і ч ы п а р  і  ц ё ц я  К а ц я ўваходзяць, садзяцца ля дзвярэй.

Г а р л а х в а ц к і (працягвае). Нам удалося ўстанавіць, што гэта костка з'яўляецца адным суставам пальца пярэдняй канечнасці тае жывёліны, аб якой спрачаюцца вучоныя. Будова нагі гэтага выкапня вельмі падобна да тае, якую мы бачым у нашай свінні. Толькі апіралася гэта жывёліна пры хадзе не на два пальцы, а на ўсе чатыры, з якіх два крайнія былі крыху меншыя за два сярэднія. Такой моцнай апоры вымагала вялікая вага масіўнага тулава. З часам, калі пад уплывам неспрыяючых кліматычных умоў корму станавілася ўсё менш і менш, буйнейшыя экземпляры пачалі выміраць ад бяскорміцы, выжывалі толькі

самыя дробныя, якім менш трэба было яды. Вага тулава з пакалення ў пакаленне змяншалася, і нарэшце яно страціла столькі ў вазе, што для яго падтрымання досыць было толькі двух сярэдніх пальцаў на кожнай назе: два крайнія сталі паступова атрафіравацца. Так утварыліся канечнасці нашай сучаснай свінні, у якіх два пальцы недаразвіты. Велізарная гэта жывёліна была ўсяеднай, як аб тым сведчаць яе зубы. Яна харчавалася травой, карэннямі, пладамі, якія ёй няцяжка было даставаць з дрэў, дзякуючы свайму велізарнаму росту. А калі ёй трапляліся жывыя істоты, яна ахвотна ласавалася і імі.

Ц ё ц я  К а ц я. Можа, яна і людзей ела?

Г а р л а х в а ц к і. Калі яны былі не досыць пільныя...

Л е в а н о в і ч. Тады яна абыходзілася з імі па-свінску.

Г а р л а х в а ц к і. Зусім правільна.

Л е в а н о в і ч. Так робяць, між іншым, не толькі дапатопныя свінні, але і некаторыя жывёліны пазнейшага перыяду.

Г а р л а х в а ц к і. Гэта тэма для спецыяльных доследаў.

Л е в а н о в і ч. Такія доследы дзе-нідзе вядуцца, наколькі мне вядома.

Г а р л а х в а ц к і. Магчыма. Я не ў курсе справы... Такім чынам, гэта костка (падымае костку і зноў кладзе на стол. Чарнавус бярэ яе і разглядае) і іншыя матэрыялы даюць нам падставу меркаваць, што гэта велізарная жывёліна часткова падобна была на нашу свінню, а часткова на маманта, з якім, відавочна, была ў блізкім сваяцтве.

Л е в а н о в і ч (насмешліва). Дваюраднай сястрой яму даводзілася.

Г а р л а х в а ц к і (яму ў тон). Магчыма... Дзякуючы гэтаму яе з поўным правам можна назваць іспалінскай альбо мамантавай свіннёй.

Ч а р н а в у с. Як, як вы сказалі?

Г а р л а х в а ц к і. Мамантавай свіннёй.

Ч а р н а в у с. Цікава, цікава. (Кладзе костку на стол.)

Г а р л а х в а ц к і (насцярожана). Што цікава?

Ч а р н а в у с. Усё цікава, ад пачатку да канца.

Г а р л а х в а ц к і. На тое і палеанталогія... Дык вось, таварышы, да якога вываду я прыйшоў пасля ўсебаковага і дакладнага вывучэшш гэтай косткі. (Паўза. Да Левановіча.) Вядзі сход, мне самому нязручна.

Л е в а н о в і ч. У каго будуць запытанні дакладчыку?

Маўчанне.

Н і ч ы п а р. Можна мне глянуць на гэту костку?

Л е в а н о в і ч. Калі ласка. (Падае костку Нічыпару.)

З ё л к і н. Скажыце, Аляксандр Пятровіч, дзе вы такі каштоўны матэрыял знайшлі для свае працы?

Г а р л а х в а ц к і. Я ўжо казаў, костку гэту даставіў мне адзін знаёмы натураліст.

Маўчанне.

Л е в а н о в і ч. Яшчэ хто мае запытанні?

Ч а р н а в у с. Скажыце, Аляксандр Пятровіч, да якога перыяду вы адносіце сваю знаходку?

Г а р л а х в а ц к і (гіпнатызуе вачыма Тулягу, чакаючы ад яго паратунку). Да гэтага... як яго... вось вылецела з галавы. Горад яшчэ такі ёсць... Да пензенскага.

Ч а р н а в у с. Выбачайце, да якога?

Г а р л а х в а ц к і. Да пензенскага.

Ч а р н а в у с. Такога перыяду ў геалогіі я не ведаю. Вы, мабыць, хацелі сказаць да пермскага?

Г а р л а х в а ц к і (крыху сканфужаны). Бачыце, я лічу, што пензенскі ці пермскі — гэта ўсё роўна.

Л е в а н о в і ч (іранічна). Вядома, Перм ад Пензы не так ужо і далёка.

З ё л к і н (не зразумеўшы іроніі). Гэта проста прыдзірка да слова.

Ч а р н а в у с. У такім выпадку дакладчыку вельмі пашанцавала.

Г а р л а х в а ц к і. Сапраўды, мне трапілася вельмі каштоўная знаходка.

Ч а р н а в у с. Я ў тым сэнсе, што да гэтага часу ніводнай свінні ў пермскі перыяд пранікаць не ўдавалася.

Г а р л а х в а ц к і. Гэта сведчыць толькі аб тым, што даследаваная мною жывёліна вельмі старадаўняга паходжання.

Ч а р н а в у с. Для пермскага перыяду, калі я не памыляюся, характэрны амфібіі — жывёліны, якія маглі жыць на сушы і ў вадзе, часта мелі жабры і размнажаліся яйцамі.

Г а р л а х в а ц к і. Вы, напэўна, самі не раз наглядалі, як нашы свінні ахвотна валяюцца ў брудных лужынах. Гэта не што іншае як цяга да тае самае стыхіі, у якой жылі іх даўнейшыя продкі. Я цалкам дапускаю, што ў гэтых продкаў маглі быць і жабры і што яны маглі...

Л е в а н о в і ч (іранічна). Несці яйца.

Г а р л а х в а ц к і. А табе смешна? Адразу відаць, што тарфавік, які глыбей як на два метры ніколі ў нетры зямлі не заглядваў.

Л е в а н о в і ч (з усмешкай). Ты памыляешся. Я часамі так глыбока заглядваю, што магу дакапацца аж да мамантавых свіней.

Ч а р н а в у с. Вы яшчэ сказалі, што ваша свіння харчавалася людзьмі.

Г а р л а х в а ц к і. Я сказаў, магчыма, што і ласавалася.

Ч а р н а в у с. У тым жа і справа, што немагчыма, паважаны Аляксандр Пятровіч. Немагчыма па той простай прычыне, што чалавек з'явіўся значна пазней. Сляды яго мы знаходзім толькі ў пачатку чацвярцічнага перыяду. Гэта на многа мільёнаў год пазней, чым жыла ваша свіння.

Г а р л а х в а ц к і. На гэта запытанне я адкажу вам у заключным слове... Наогул, я бачу, што Аляксандр Пятровіч адносіцца да маіх вывадаў з недавер'ем. Ён знаходзіцца яшчэ ў палоне ўстарэлых тэорый у галіне палеанталогіі. Але ёсць заслужаныя людзі навукі, хоць і старыя вучоныя, але з маладой душой, якія не ўсміхаюцца іранічна, гледзячы на нашы поспехі, а радасна ім апладзіруюць. Вось я маю водзыў аб сваёй працы ўсім вядомага прафесара Анікеева. Прашу азнаёміцца. (Вымае з партфеля паперку і кладзе на стол. Левановіч прачытвае яе ўважліва пару разоў, пакручвае ў руках і кладзе на стол. Паперку бярэ Зёлкін.)

З ё л к і н (чытае). «Паважаны Аляксандр Пятровіч! Папярэдняе азнаямленне з Вашай працай дае нам падставу заявіць, што яна мае не толькі навуковае, але і глыбокае практычнае значэнне. У нас саміх былі падобныя меркаванні, але мы не мелі неабходных фактычных даных. Тым больш прыемна канстатаваць, што гэтыя нашы меркаванні апраўдаліся Вашай выдатнай працай. Ёсць, праўда, некаторыя прабелы, якія, відавочна, тлумачацца тым, што яшчэ не ўвесь патрэбны матэрыял Вамі сабраны. Пасля дэтальнага азнаямлення і супастаўлення Вашых даных з нашымі мы прышлём вам падрабязную рэцэнзію на Вашу працу. З павагай да Вас праф. А н і к е е ў».

Ч а р н а в у с. Пакажыце, калі ласка. (Прачытвае сам сабе.) Практычнае азначэнне... Не разумею. Нічога не разумею.

З ё л к і н. Тым горш для вас.

Л е в а н о в і ч (іранічна). Можа, прафесар мае на ўвазе ў калгасах разводзіць такіх свіней?

Г а р л а х в а ц к і. Ну што ты!

Л е в а н о в і ч. А што, хіба нельга?

Г а р л а х в а ц к і. Яны ж даўно вымерлі!

Л е в а н о в і ч (іранічна). Вымерлі? Ах, чорт вазьмі, гэта шкада! А можа, іх можна як-небудзь зноў адрадзіць?

Г а р л а х в а ц к і. Не думаю.

Л е в а н о в і ч. Ты ў Кіеве не спрабаваў гэтым заняцца?

Г а р л а х в а ц к і (збянтэжыўся). У Кіеве?.. Не... Я там у іншым разрэзе...

Ч а р н а в у с. Дзіўная праблема...

Л е в а н о в і ч. Ды падумайце ж, свіння якая! Большая за слана, з жабрамі, яйца нясе.

Ц ё ц я  К а ц я. I людзей есць. .

Л е в а н о в і ч. Людзей есці-то мы ёй не дазволім...

Ч а р н а в у с. Тут альбо я вар'ят, альбо хто-небудзь іншы.

З ё л к і н. У такіх выпадках трэба быць самдкрытычным. (Да Левановіча.) Дазвольце мне слова.

Л е в а н о в і ч. Калі ласка.

З ё л к і н. Павінен проста сказаць, таварышы, што ад даклада паважанага Аляксандра Пятровіча я ў вялікім захапленні. Які палёт думкі! Якое смелае пранікненне ў глыбіню сівых вякоў праз алювіі, дылювіі, пліяцэны, міяцэны і ўсякія іншыя напластаванні. Якая сіла канструктыўнага розуму ў Аляксандра Пятровіча, што дала яму магчымасць толькі на падставе аднае невялікай косткі намаляваць нам яркі вобраз дапатопнай жывёліны. Праўда, асталося яшчэ не высветленым, размнажалася яна яйцамі ці чым-небудзь іншым. Але ж хіба гэта самае важнае? Самае важнае тое, што чым бы там ні было, але яна ўсё-такі размнажалася і жыла і дажыла да нашага часу, і сягоння мы яе бачым, як жывую, у вобразе Аляксандра... выбачайце, вобраз яе мы бачым у Аляксандры... выбачайце, у дакладзе Аляксандра Пятровіча. А што датычыцца пазіцыі, якую намерваецца заняць прафесар Чарнавус, дык яна нам зусім зразумелая. Мы ведаем карэнні гэтых настрояў, і гэтыя выпады для нас не з'яўляюцца печаканымі. Я лічу, што даклад Аляксандра Пятровіча — гэта вялікі ўклад у нашу навуку. Да даклада ў мяне ёсць толькі адна невялікая заўвага: мне думаецца, паколькі гэта жывёліна сваім выглядам знаходзіцца пасярэдзіне паміж мамантам і свіннёй, а ростам усё ж набліжаецца да маманта, дык яе лепш было б назваць не мамантавай свіннёй, а свінячым мамантам.

Г а р л а х в а ц к і. Гэта пытанне спрэчнае.

З ё л к і н. У заключэнне я хачу ад душы падзякаваць — і думаю, што да мяне далучацца ўсе прысутныя,— падзякаваць Аляксандру Пятровічу за тую вялікую прыемнасць, якую ён даставіў нам сваім дакладам. (Пляскае ў далоні.)

Л е в а н о в і ч. Хто яшчэ хоча выказацца?

Маўчанне.

Н і ч ы п а р. Можа мне можна, таварышы?

Г а р л а х в а ц к і (недаверліва). Хіба ты тут што-небудзь разумееш?

Н і ч ы п а р. Чаму, я сёе-тое магу сказаць.

Л е в а н о в і ч. Няхай гаворыць. (Да Нічыпара.) Гаварыце.

Н і ч ы п а р. Слухаў я, таварышы, дый думаю — якуго галаву мае наш дырэктар! Я ж каб сто год думаў, дык бы гэтак не выдумаў. Мая б галава не знесла. Гэта ж узяць тую звычайную костку, што пад нагамі валяецца, паглядзець на яе і ўгадаць, якія свінні былі мільёны год назад! На гэта сапраўды трэба розум. Я ж, калі мне за абедам костка трапіцца, дык абгрызу яе як мае быць ды ў памыйніцу. Мне і не ў галаве, што, пасядзеўшы над гэтай косткай, можна вялікім вучоным стаць.

З ё л к і н (павучальна). Не ўсякая ж костка для гэтага падыходзіць.

Н і ч ы п а р. Я гэта разумею: і костку трэба выбраць з розумам. Вось гэту ж костку (паказвае пальцам) я таксама бачыў і хацеў у смецце выкінуць.

Л е в а н о в і ч. Дзе вы яе маглі бачыць?

З ё л к і н. Глупства вярзе.

Н і ч ы п а р. Не глупства, таварыш Зёлкін, а сапраўды бачыў. Тут таварыш Гарлахвацкі сказаў, што гэту костку даставіў яму адзін знаёмы. Але гэтага знаёмага і я знаю добра. Гэта Цюлік яе прывалок у калідор.

Г а л а с ы:— Што?!

 —Цюлік?!

 —Які Цюлік?

  —Што ён такое гаворыць?

Н і ч ы п а р. Сабака так завецца...

Г а р л а х в а ц к і. Ды ён п'яны, таварышы. Хіба вы не бачыце? Ідзі лепш выспіся, Нічыпар.

З ё л к і н. Безабразіе! Ледзь на нагах трымаецца!

Н і ч ы п а р (страшна пакрыўджаны). Хто, я п'яны?

Г а р л а х в а ц к і. Вядома ж, не я.

Н і ч ы п а р. Таварыш дырэктар! Каб я так заўтра вас бачыў, як бачыў сягоння паўлітра. Эх! Ладна! (Ідзе на месца.)

Л е в а н о в і ч. Што ж вы... Больш не хочаце гаварыць?

Н і ч ы п а р. А... (Махнуў рукой.) Не з маім розумам лезці ў гэту навуку. I так ужо аблаялі.

Л е в а н о в і ч. Хто наступны?

Маўчанне.

Г а р л а х в а ц к і. А вы, таварыш Туляга, хіба не жадаеце выказаць сваю думку?

Т у л я г а (няёмка ўстае). Я... не... я... уласна кажучы... Можа... Аляксандр Пятровіч раней?

Л е в а н о в і ч. А вы незалежна ад Аляксандра Пятровіча.

Т у л я г а. Што ж, калі так... Я павінен сказаць, што даклад Аляксандра Пятровіча я выслухаў з вялікай цікавасцю. Вельмі, вельмі арыгінальны даклад. I метад даследавання зусім новы, нікім дагэтуль не ўжываны, і смеласць. Вось што самае галоўнае тут... смеласць. Гэтай заслугі ў Аляксандра Пятровіча ніхто не адбярэ. А што да назвы, дык я лічу, што спрэчкі тут зусім лішнія. На маю думку, лепш за ўсё карыстацца агульнапрынятымі латынскімі тэрмінамі. Паколькі вучоныя, як паведаміў нам дакладчык, ужо спрачаліся аб гэтай жывёліне, дык адпаведны тэрмін, напэўна, існуе.

Г а р л а х в а ц к і. Па-латыні, яе таксама называюць — іспалінская свіння.

Л е в а н о в і ч (насмешліва). Гэта яшчэ не зусім па-латыні.

Г а р л а х в а ц к і. У перакладзе.

Л е в а н о в і ч. Не, ты дай нам сапраўдную латынь. Цікава, як гэта гучыць.

Г а р л а х в а ц к і (адгортвае старонку даклада і чытае). Свінтус грандыёзус.

Чарнавус рагоча. Схаваўшыся за яго плечы, рагоча і Туляга.

Г а р л а х в а ц к і. Што за смех! Я вас не разумею, Аляксандр Пятровіч!

Ч а р н а в у с. А я вас, Аляксандр Пятровіч, цяпер ужо зусім разумею. Да гэтага дня я думаў, што маю справу калі не з салідным вучоным, дык, па крайняй меры, з сумленным чалавекам.

Г а р л а х в а ц к і. Што вы хочаце гэтым сказаць?

Ч а р н а в у с. Я хачу сказаць, што вы — прайдзісвет!

Г а р л а х в а ц к і. Хто? Я?

Ч а р н а в у с. Так, вы.

Г а р л а х в а ц к і. Я, дырэктар навуковай установы,— прайдзісвет?

Ч а р н а в у с. Гэта непаразуменне, што вы дырэктар установы. Вы — прайдзісвет і авантурыст!

Г а р л а х в а ц к і (стукае кулаком па стале). Я не дазволю!

Л е в а н о в і ч (бярэ яго за руку і садзіць у крэсла). Супакойся, дазволіш. А вы, прафесар, спакайней гаварыце. Вашых доказаў мы яшчэ не чулі.

Ч а р н а в у с. Выбачайце, я не магу спакойна гаварыць. Тут хіба доказы патрэбны, таварыш Левановіч? Гляньце ж вы на гэту костку! Гэта ж костка самай звычайнай свінні, зарэзанай месяц таму назад. Раскопкі нашым шаноўным дакладчыкам рабіліся не далей, як на заднім дварэ рэстарана «Еўропа». Асістэнтам пры гэтым быў не хто іншы, як той самы Цюлік, пра якога тут гаварыў Нічыпар.

Г а р л а х в а ц к і. Гэта вы і падвучылі Нічыпара, яшчэ і напаілі для смеласці. Таварышы, я прашу звярнуць увагу на гэту акалічнасць! Так дзейнічае вораг.

Ч а р н а в у с. Як бы вы мяне ні абзывалі, я вам не дазволю апашляць савецкую навуку.

Г а р л а х в а ц к і. Ого, які тон!

Ч а р н а в у с. Так, не дазволю. Я ёй лепшыя гады свайго жыцця аддаў... і ніякія шарлатаны мяне не запужаюць.

Г а р л а х в а ц к і (да Левановіча). Ну, не гаварыў я табе, што вораг не вытрымае, прарвецца? Скажы, гаварыў?

Л е в а н о в і ч. Гаварыў.

Г а р л а х в а ц к і. Дык што ты цяпер скажаш?

Л е в а н о в і ч. А мы яго зараз за вушка ды на сонейка.

Г а р л а х в а ц к і. Вось вам, таварышы, наглядны ўрок. Так дзейнічае вораг. Увесь горад ведае, што ён вораг. Адусюль яго прагналі, апошні прытулак яго быў тут... дзякуючы маёй слабасці, прызнаюся. Але цяпер мы пакончым з ім адным ударам, бязлітасна скрышым яго ядавітыя зубы, каб яны нас больш ніколі не кусалі! (Стукае кулаком па стале.) Даволі цацкаліся! (Уваходзіць Вера.)

В е р а. Што такое? Тут нейкі скандал?

Л е в а н о в і ч. Гэта спрэчкі па дакладу таварыша Гарлахвацкага.

В е р а. Нішто сабе спрэчкі, калі да зубоў дайшло!

Л е в а н о в і ч. Прафесар Чарнавус... не згодзен з дакладчыкам.

В е р а. Дык за гэта ў зубы?

Г а р л а х в а ц к і (да Веры). Вы не ў курсе справы, дык і не ўмешвайцеся.

Л е в а н о в і ч. А прафесар Анікееў вельмі добра адзываецца аб гэтай працы. (Падае Веры паперку.)

Вера (глянуўшы на паперку). Таварышы! Гэта ж падлог, жульніцтва.

Л е в а н о в і ч. Што? Пісьмо фальшывае?

В е р а. Не, але гэта пісьмо паслана было прафесару Чарнавусу. Я прывезла копію. Вось, калі ласка!

Г а р л а х в а ц к і. А, змова супроць мяне! Таварышы, гэта ж Чарнавусава любоўніца! Таварыш Зёлкін гэта ведае.

Зёлкін замяўся і нешта прамармытаў.

В е р а (Гарлахвацкаму). Вы лгун і падлец!

Г а р л а х в а ц к і. Не, гэтага больш нельга цярпець! Я пазванюо, каб іх зараз жа прыбралі. (Працягвае руку да трубкі.)

Л е в а н о в і ч (кладзе руку на трубку). Не турбуйцеся, пазвонена ўжо.

Г а р л а х в а ц к і. Ты дагадаўся зрабіць гэта раней? Тым лепш.

Л е в а н о в і ч (рашуча ўстае). Я лічу, што гэту камедыю пара скончыць.

Г а р л а х в а ц к і. I скончыць так, каб яна для некаторых стала трагедыяй.

Л е в а н о в і ч. Так яно і будзе. (Да іншых.) Прашу прабачэння, таварышы, што заключнае слова замест дакладчыка прыйдзецца зрабіць мне. Мы толькі што заслухалі найцікавейшы даклад, падобнага якому не слухала, напэўна, ні адна навуковая аўдыторыя. У выніку гэтага даклада перад намі ва ўсёй прыгажосці ўстаў вобраз свінячага маманта. Гэта дапатопная жывёліна аказалася вельмі жывучай, і некаторыя яе экземпляры дажылі аж да нашага часу. Жывёліна гэта хоць і рэдкая ў нас, але надзвычай шкодная. Калі яе не ўзяць за жабры — добра, што якраз жабры ёсць у яе,— калі не ўзяць за гэтыя жабры, дык такі свінтус грандыёзус можа шмат шкоды нарабіць. Добра, калі ён адзін, а могуць за яго спінаю стаяць яшчэ больш клыкастыя. Баяцца іх, аднак жа, не трэба. Свінячыя маманты могуць жыць толькі там, дзе ім спрыяе клімат,— у атмасферы баязлівасці, разгубленасці, падхалімства, палітычнай слепаты, а там, дзе пануе мужнасць, чэснасць і бальшавіцкая пільнасць,— яны жыць не могуць і хутка выдыхаюць. Няхай жа ведаюць усе свінні — мамантавыя і немамантавыя: калі каторая з іх паспрабуе пакасціць у нашай савецкай навуцы, будзем біць проста па пятачку.

Гарлахвацкі раптам пачынае рагатаць. Усе глядзяць на яго са здзіўленнем.

З і н а. Які жах! Ён звар'яцеў!

Г а р л а х в а ц к і. Ха-ха-ха... Здорава ж я вас разыграў!

Т у л я г а (да Чарнавуса). Як гэта разыграў? Што ён такое гаворыць?

Г а р л а х в а ц к і. Даклад жа я чытаў не свой, а вось гэтага дзянікінца. (Паказвае на Тулягу.) Цяпер вы пераканаліся, што гэта за вучоны!

Ч а р н а в у с. Што такое?

З ё л к і н. Я так і думаў! Не можа быць, каб вы, Аляксандра Пятровіч, такую бязглуздзіцу напісалі.

Т у л я г а. Таварыш Левановіч, гэта ж выходзіць зусім наадварот. Выходзіць, што я...

Л е в а н о в і ч. Не хвалюйцеся, таварышы. Я ведаю, што гэта не яго даклад. (Паказвае на Гарлахвацкага.)

Г а р л а х в а ц к і (асекся і звяў). Ах, ты гэта ведаеш.

Л е в а н о в і ч. Я яшэ не гэта ведаю. Я ведаю, як вы спрабавалі разлажыць на Украіне адзін наркамат. Вам гэта не ўдалося. I тады вашы прыяцелі перакінулі вас сюды з фальшывым пасведчаннем. Тут, праводзячы сваю подлую работу, вы ашальмавалі прафесара Чарнавуса, тэрарызавалі таварыша Тулягу...

Г а р л а х в а ц к і (гаворыць, каб прыкрыць сваю разгубленасць). Гэта паклёп! Я не дазволю, гэта паклёп!

Л е в а н о в і ч. Цяпер, таварышы, вам ясна, што гэта за чалавек! Аб ім прыйдзецца пагаварыць заўтра больш грунтоўна. (Позірк у бок Зёлкіна.) А таксама і пра некаторых яго памочнікаў.

У с е разыходзяцца, выражаючы жэстамі і асобнымі выкрыкамі сваё абурэнне. Гарлахвацкі стаіць, абапёршыся рукамі аб стол і ўтаропіўшыся ў злашчасную костку. Т у л я г а з высока паднятай галавой праходзіць міма яго.